Borelioza u dzieci – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie, skutki

Borelioza – co to za choroba?

Borelioza (choroba z Lyme) jest chorobą wywoływaną przez krętki z rodzaju Borrelia burgdorferi sensu lato. Kleszcze przekazują bakterię pomiędzy różnymi żywicielami ostatecznymi, którymi są na ogół dzikie zwierzęta lub człowiek. Krętki z rodzaju Borrelia namnażają się w jelicie cienkim kleszcza, następnie przenikają do krwi, skąd przedostają się do jego gruczołów ślinowych.

Człowiek zakaża się podczas ukąszenia kleszcza, ale możliwe jest także zakażenie poprzez wcieranie w zranione miejsce na skórze rozgniecionego owada. Zwykle do zakażenia krętkami dochodzi w ciągu 24–48 godzin od ukąszenia lub wtarcia kleszcza. Im dłużej kleszcz przebywa w organizmie człowieka, tym większe jest ryzyko zakażenia ¹.

Objawy kliniczne boreliozy nie zawsze są specyficzne, są to różne dolegliwości występujące także w innych chorobach. Mogą w początkowej fazie pojawiać się: zmęczenie, objawy grypopodobne, ból głowy, bóle mięśni, nadwrażliwość na alkohol, powiększenie węzłów chłonnych, zaburzenia słuchu, zaburzenia wzroku i zaburzenia psychiczne ^2.

Boreliozę można podzielić na kilka etapów. Najważniejsze jest wykrycie wczesnego stadium choroby i włączenie leczenia celem niedopuszczenia do powikłań. Wczesną postacią jest przede wszystkim rumień wędrujący (zazwyczaj okrągły z czerwoną obwódką o średnicy > 5 cm), a także bardziej poważne stany: ostra neuroborelioza, zapalenie serca, wczesne zapalenie stawów.

Stadium przewlekłe boreliozy to: przewlekłe zapalenie stawów, przewlekłe zanikowe zapalenie skóry, przewlekłe zapalenie mózgu oraz inne niespecyficzne objawy neurologiczno-psychiatryczne ³.

O poszczególnych etapach boreliozy piszemy więcej w dalszej części artykułu.

W jaki sposób dziecko może się zarazić boreliozą?

Dziecko musi przebywać na terenie bytowania kleszczy i w okresie ich żerowania, zwykle dochodzi do tego w lasach liściastych i na ich obrzeżach, ale także na polanach, na łąkach i na pastwiskach. Ryzyko zachorowania dziecka w wyniku ukąszenia przez kleszcza zależy od odsetka zakażonych kleszczy na danym terenie i zwiększa się, gdy kleszcz pozostaje w skórze ponad 24–48 h oraz w wyniku drażnienia (wyciskanie, smarowanie masłem) – takie postępowanie zwiększa ilość śliny i wymiocin wydalanych przez kleszcza.

Ukąszenie przez kleszcza nie jest równoznaczne z zakażeniem, nawet na terenie endemicznym, czyli miejscu gdzie zakażonych kleszczy jest najwięcej. Oprócz krętków Borrelia burgdorferi kleszcze mogą przenosić także wirusy odpowiedzialne za wystąpienie kleszczowego zapalenia mózgu.

Jeżeli kleszcza usunięto w ciągu pierwszej doby od wniknięcia, zazwyczaj nie dochodzi do zakażenia, natomiast jeżeli kleszcz pozostaje w skórze ponad trzy doby, przeniesienie boreliozy jest dużo bardziej możliwe ⁴.

Jak pozbyć się kleszcza?

Jeżeli zauważymy pasożyta w skórze dziecka, najistotniejszą kwestią jest jego szybkie usunięcie, jednak należy pamiętać o zachowaniu zasad ostrożności. Zabronione jest smarowanie kleszcza różnymi rodzajami tłuszczów, drażnienie ogniem lub wyciskanie. Takie postępowanie zwiększa bowiem ilość bakterii, które wydostają się do skóry ze śliną kleszcza.

Bardzo istotną rzeczą jest odpowiednia technika usuwania kleszcza. Powinno się do tego celu używać pęsety lub specjalnych przyrządów dostępnych w aptekach. Jeżeli podczas wyciągania pasożyt ulegnie rozerwaniu, a jego fragment pozostanie w skórze, niezbędna staje się wizyta u lekarza. Interwencja lekarska jest konieczna także w sytuacji, gdy kleszcz tkwi na tyle głęboko, że nie potrafimy go złapać pęsetą.

Jeżeli mamy do czynienia z dzieckiem młodszym lub niemowlęciem, lepiej samemu nie usuwać kleszcza, tylko udać się do profesjonalisty. Po usunięciu pasożyta należy uważnie obserwować miejsce ugryzienia przez kilka tygodni i w wypadku pojawienia się zmiany – zabarwienia skóry lub obrzęku – niezwłocznie zgłosić się do lekarza.

Jakie objawy daje borelioza u dziecka? Rozpoznanie boreliozy u dziecka

Borelioza u dziecka zaliczana jest do grupy chorób wieloukładowych, co oznacza, że jej symptomy mogą dotyczyć praktycznie całego organizmu człowieka. Objawy występujące w trakcie choroby możemy podzielić na trzy okresy, zwane także stadiami klinicznymi boreliozy. Symptomy choroby u dzieci są podobne jak u osób dorosłych, z drobnymi różnicami w nasileniu poszczególnych objawów.

Okres pierwszy boreliozy

Najczęściej występującym objawem boreliozy u dziecka jest rumień wędrujący (na zdjęciu), pojawia się typowo 3-30 dni po ukąszeniu – nie należy rozpoznawać boreliozy, gdy pojawi się zmiana zaraz po ukąszeniu w miejscu ukłucia kleszcza – to najpewniej odczyn alergiczny. Typowo rumień ma kształt plamy, potem jest owalny, znacznie rzadziej o innym kształcie, powiększa się na zewnątrz, wykazując przejaśnienie w środku. Najczęściej zmiana powiększa się w ciągu kilku dni i przekracza średnicę 5 cm.

Rumień wędrujący pojawia się w miejscu ukąszenia przez kleszcza i jest wyrazem rozprzestrzeniania się bakterii w skórze. Zwykle jest to zmiana niebolesna, ale skóra może być ciepła i napięta. U części chorych rumień może nie pojawić się, mimo zakażenia groźnymi bakteriami. Jeżeli nie zostanie wdrożona antybiotykoterapia, utrzymuje się zwykle około 3 tygodni. Pojawieniu się rumienia mogą towarzyszyć objawy grypopodobne, takie jak podwyższona temperatura ciała lub bóle mięśniowo-stawowe.

Rumień wędrujący nie wymaga konieczności wykonywania dodatkowych badań laboratoryjnych (jest to rozpoznanie kliniczne, które może postawić lekarz rodzinny). Inne postaci rumienia warto potwierdzić badaniami krwi – obecność przeciwciał Borrelia IgG i IgM metodą ELISA, które – w razie wyniku dodatniego – wymagają potwierdzenia testem Western blot.

Okres drugi boreliozy

Drugi okres boreliozy u dziecka rozpoczyna się po kilku lub nawet kilkunastu tygodniach od ukąszenia, jest obrazem choroby uogólnionej, związanej z rozsiewem kleszczy drogą krwi.

Charakterystycznym objawem tego okresu jest zapalenie stawów. Dotyczy ono głównie dużych stawów, np. kolanowych lub skokowych, zwykle zaatakowane są pojedyncze stawy, ale nie jest to regułą. Pojawia się obrzęk i bolesność. Zajęty przez krętki jest także układ krążenia, może dojść do wystąpienia zapalenia mięśnia sercowego, z groźnymi dla życia zaburzeniami rytmu.

U dzieci przy zaatakowaniu układu nerwowego może dojść do limfocytarnego zapalenia opon mózgowych i mózgu. Zajęcie układu nerwowego objawia się także występowaniem bólów korzeniowych, neuropatią i deficytami neurologicznymi. Inne objawy boreliozy drugiego okresu to np. symptomy oczne, takie jak zapalenie spojówek, a nawet zajęcie nerwu wzrokowego.

Okres trzeci boreliozy

Objawy trzeciego okresu boreliozy u dziecka mogą wystąpić po kilku miesiącach lub nawet kilku latach od ukąszenia. Zmianą typową dla tego etapu choroby jest zanik skóry kończyn, zwany inaczej acrodermatitis chronica atrophicans lub bardziej opisowo „skórą pergaminową”.

Początkowo kończyny mogą być obrzęknięte, pojawiają się fioletowe plamy, następnie dochodzi do zaniku i ścieńczenia skóry. W tym czasie mogą też nawracać dolegliwości stawowe, u dzieci i młodzieży wyrażone łagodniej niż u dorosłych. Mogą wystąpić mocno akcentowane objawy ze strony układu nerwowego, takie jak polineuropatia, zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego, a nawet zaburzenia psychiczne.

Jak można zapobiec boreliozie u dziecka?

Wybierając się z dzieckiem na łąkę czy do lasu, należy dziecku założyć ubranie z długim rękawem, długie spodnie i zakryte buty. Warto założyć także czapkę lub kapelusz, w zależności od warunków atmosferycznych. Po powrocie do domu należy dokładnie obejrzeć skórę dziecka pod kątem ewentualnego występowania kleszcza.

Jeśli będzie obecny, należy go niezwłocznie usunąć, najlepiej za pomocą pęsety. Nie należy kleszcza polewać alkoholem czy smarować masłem. W przypadku gdy zostanie niewielki fragment kleszcza w ciele dziecka, nie należy go za wszelką cenę usuwać. W razie trudności z usunięciem kleszcza należy udać się po pomoc do pielęgniarki lub lekarza.

Jak leczy się boreliozę u dziecka?

Do leczenia boreliozy u dzieci stosuje się antybiotyki – najczęściej jest to amoksycylina, aksetyl cefuroksymu, ceftriakson, u starszych dzieci także doksycyklina. Leczenie jest długie – w przypadku rumienia antybiotyk stosuje się 14-28 dni, a w przypadku neuroboreliozy zwykle koło 4 tygodni. Nie zaleca się wielomiesięcznej antybiotykoterapii, takie działanie nie ma uzasadnienia.

Pomimo leczenia o właściwym czasie trwania i właściwej dawce u części dzieci mogą wystąpić: ból głowy, zmęczenie, ból mięśni i bóle stawów, czasami zaburzenia funkcji poznawczych (tak zwany zespół poboreliozowy), zaburzenia czucia, osłabienie siły mięśniowej. Najpewniej te objawy są wynikiem trwałego uszkodzenia tkanek przez krętki lub wystąpienia reakcji immunologicznej przeciwko gatunkowi Borrelia. Po zakończeniu leczeniu warto także wykonać miano przeciwciał w mianie IgM, aby zobaczyć czy spadło od wdrożenia leczenia.

Powikłania boreliozy u dziecka

Nieleczona borelioza u dziecka objawia się nieodwracalnymi zmianami stawowymi (nadżerki, uszkodzenie), degeneracją układu nerwowego pod postacią encefalopatii albo uszkodzeniem nerwów czaszkowych czy obwodowych.

Nieleczony rumień wędrujący może prowadzić także do wystąpienia neuroboreliozy objawiającej się bólami głowy, sztywnością karku, nudnościami, wymiotami i podwyższoną ciepłotą ciała. Pojawić się może zapalenie mięśnia sercowego – arytmie, bóle w klatce piersiowej, kołatanie serca, omdlenia, zmęczenie. Dlatego bardzo ważne jest rozpoznanie rumienia wędrującego, a w przypadku innych niespecyficznych objawów ze strony stawów, układu nerwowego lub krążenia, w diagnostyce różnicowej uwzględnić w większości przypadków boreliozę.

współpraca: lek. Karina Bartoszek