Znamię atypowe

Co to jest znamię barwnikowe?

Znamię atypowe (dysplastyczne) jest jednym z rodzajów tzw. znamion melanocytowych (barwnikowych). Terminem tym określamy zmiany na skórze (tzw. wykwity) w postaci plam o barwie ciemniejszej od otaczającej skóry, nierzadko uniesione ponad jej poziom. Tworzone są one przez zgrupowania tzw. melanocytów, czyli komórek barwnikowych skóry. Prawidłowa skóra ma strukturę „piętrową” – składa się z leżącej najgłębiej tkanki podskórnej, położonej na niej skóry właściwej (w niej znajdują są naczynia krwionośne i zakończenia nerwowe) oraz pokrywającego ją naskórka.

Naskórek zbudowany jest z kilku warstw rogowaciejących komórek, które namnażają się u jego podstawy, przemieszczane są stopniowo ku powierzchni skóry i – po dotarciu do niej – złuszczają się. W warstwie podstawnej naskórka rozproszone są również melanocyty. Poprzez produkcję melaniny (ciemnego barwnika skóry) pełnią one funkcję ochronną przed szkodliwym działaniem promieniowania ultrafioletowego (UV). Warunkują one kolor skóry (zależny od ilości produkowanej melaniny) i odpowiedzialne są za powstawanie opalenizny.

Znamiona barwnikowe powstają, gdy melanocyty namnażają się w większych niż zazwyczaj ilościach. Wykwity takie pojawiają się w którymś momencie życia u wielu zdrowych osób. Często są to zmiany wrodzone lub pojawiają się przed 20. rokiem życia. Wyróżniamy wiele podtypów znamion, z których niektóre – w tym szczególnie znamię atypowe – wiążą się z podwyższonym ryzykiem transformacji nowotworowej do raka skóry – czerniaka.

Jak rozpoznać znamię atypowe?

Większość znamion barwnikowych obecnych na skórze nie zwiększa ryzyka rozwoju czerniaka, nie jest więc powodem do niepokoju. Ponieważ jednak nie dotyczy to znamion atypowych, ważna jest umiejętność odróżnienia ich od pozostałych podtypów. Przyglądając się poszczególnym znamionom powinno się ocenić ich symetrię, brzegi (odgraniczenie od otaczającej skóry), barwę, oraz wielkość (średnicę). Równie ważna jest obserwacja zmian cech wykwitu w czasie i zauważenie pojawienia się dodatkowych objawów. W celu określenia charakterystycznych cech znamienia atypowego i wychwycenia ryzyka nowotworzenia, stosuje się często system A-B-C-D-E. Poszczególne litery oznaczają:

• A (ang. Asymmetry) – asymetria, czyli nieregularność kształtu;
• B (ang. Border irregularity) – nierówność brzegów – znamiona dysplastyczne są często niewyraźnie odgraniczone od sąsiadującej skóry, a ich brzegi mogą być „poszarpane” i zatarte. Odróżnia je to od innych znamion barwnikowych, które zwykle są regularnego kształtu, owalne lub okrągłe, o wyraźnie widocznych brzegach;
• C (ang. Color) – barwa – charakterystyczne jest niejednolite, nieregularne zabarwienie. W jednym znamieniu zaobserwować można obszary o różnych kolorach, w tym w rozmaitych odcieniach brązu, różowe, czarne i niebieskawe. Inne znamiona melanocytowe zabarwione są zwykle jednolicie;
• D (ang. Diameter) – średnica – w większości przypadków wynosi więcej niż 6 mm;
• E (ang. Evolution) – zmiany – wszelkie zmiany wyglądu znamienia i wystąpienie dodatkowych objawów, np. swędzenia, krwawienia czy tkliwości okolicy znamienia. W każdym przypadku stanowią one powód do niepokoju. Warto przy tym pamiętać, że pojawienie się nowego znamienia barwnikowego po czterdziestym roku życia zawsze powinno zostać skontrolowane przez lekarza.

Powierzchnia znamienia atypowego może być płaska bądź wypukła, z obecnością grudek, przy czym często obie te formy mieszają się w jednej zmianie (czasami porównuje się je do kształtu smażonego jajka). Pojawić może się w dowolnym wieku w każdym miejscu na skórze, jednak najczęstsze lokalizacje to plecy, klatka piersiowa, pośladki, piersi i skóra głowy. Jedna osoba może posiadać kilka takich znamion, a w niektórych przypadkach nawet kilkaset.

Warto pamiętać, że nie zawsze wszystkie z wymienionych cech są obecne. Często też niezwykle trudne jest odróżnienie znamienia atypowego od początkowych stadiów czerniaka. Dlatego każde znamię o cechach odpowiadających znamionom atypowym powinno skłonić do konsultacji z lekarzem.

W takich przypadkach lekarz stawia rozpoznanie na podstawie wywiadu, badania dermatologicznego i badania histopatologicznego (mikroskopowe badanie wycinka zmienionej skóry). Postawienie właściwej diagnozy jest bardzo ważne, gdyż wykrycie czerniaka we wczesnym stadium daje duże szanse na całkowite jego wyleczenie. Należy jednak mieć na uwadze, że czerniak może rozwijać się bez związku ze znamionami dysplastycznymi. Z drugiej strony nie każde znamię atypowe ulega przemianie nowotworowej.

Skąd bierze się znamię atypowe?

Przyczyny powstawania znamion atypowych nie są dokładnie poznane. Wydaje się, że najważniejsze z nich to pewne zaburzenia genetyczne i wpływ promieniowania ultrafioletowego na komórki barwnikowe. Czynniki te prowadzą do nadmiernego namnażania się melanocytów. Mutacjom genetycznym szczególne znaczenie przypisuje się w przypadku tzw. zespołu znamion atypowych (FAMM). U osób z FAMM obserwuje się obecność dużej liczby znamion dysplastycznych (w niektórych przypadkach nawet ponad 100), również na owłosionej skórze głowy (te uznawane są za najbardziej niebezpieczne). Jednocześnie mogą pojawić się inne wykwity skórne. Charakterystyczne jest występowanie podobnych zmian u członków rodziny. Wpływ czynników genetycznych zauważalny jest także u osób ze znamionami atypowymi, których bliscy krewni chorowali na czerniaka. Osoby te obciążone są wyraźnie zwiększonym ryzykiem „zezłośliwienia” znamion i rozwoju nowotworu.

Drugą istotną przyczyną rozwoju znamion atypowych są uszkodzenia DNA melanocytów spowodowane przez promieniowanie ultrafioletowe, zwłaszcza UV-A i UV-B. Głównym jego źródłem jest światło słoneczne. Wykazano, że promienie UV mogą powodować zarówno pojawianie się nowych znamion, jak i sprzyjają transformacji nowotworowej już istniejących. Mimo to, przypadki rozwoju znamion atypowych na obszarach skóry nienarażonych na promieniowanie słoneczne (np. na pośladkach) wskazują, że nie jest ono do tego niezbędne.

Jak zapobiegać transformacji znamion atypowych do czerniaka?

Mimo, że znamiona atypowe nie są same w sobie niebezpieczne, to, jak już wspomniano, charakteryzują się zwiększonym ryzykiem rozwoju czerniaka skóry. Zjawisko przemiany komórek znamienia dysplastycznego w komórki nowotworowe określamy mianem transformacji nowotworowej. Do podstawowych zasad profilaktyki u osób ze znamionami dysplastycznymi należą:

• regularne samokontrole (przynajmniej raz w miesiącu) – każda osoba z takim znamieniem powinna dokładnie badać wszystkie partie skóry (włączając w to owłosioną skórę głowy, podeszwy stóp i skórę między palcami), oceniając wygląd obecnych znamion i poszukując nowych wykwitów. Wskazane jest, aby podobnej kontroli poddawali się najbliżsi członkowie rodziny;
• kontrola lekarska co 6-12 miesięcy.

Ponadto w przypadku zmiany wyglądu lub rozmiaru znamienia oraz pojawienia się nowego wykwitu (zwłaszcza po czterdziestym roku życia), należy jak najszybciej skontaktować się z lekarzem. Szczególnie ścisłą współpracę z lekarzem powinny zachowywać osoby z dodatkowo zwiększonym ryzykiem rozwoju czerniaka – zwłaszcza te, u których bliskich krewnych obserwowano przypadki czerniaka oraz osoby z FAMM; unikanie ekspozycji na promieniowanie UV.

Największe nasilenie promieniowanie słoneczne osiąga w godzinach popołudniowych (latem od ok. godziny 12 do 16), stąd też w tych godzinach należy unikać obszarów bezpośrednio nasłonecznionych. W przypadku przebywania na słońcu powinno się stosować filtry przeciwsłoneczne chroniące przeciw UV-A i UV-B z odpowiednim faktorem ochronnym (przy dużym nasłonecznieniu co najmniej 30). Filtr należy nałożyć ponownie po 2 godzinach lub bezpośrednio po kąpieli. Ważne jest noszenie okularów przeciwsłonecznych z filtrem UV, nakrycia głowy i odzieży zakrywającej możliwie największą część skóry. Bezwzględnie należy unikać poparzeń słonecznych.

Przestrzeganie powyższych wskazówek pozwala znacznie ograniczyć ryzyko związane ze znamionami dysplastycznymi i umożliwia wczesne wykrycie ewentualnych niepokojących zmian. W niektórych przypadkach lekarz może zdecydować u usunięciu wybranych znamion, jednak zwykle nie jest to konieczne. Warto pamiętać, że czerniak skóry rozpoznany i leczony wystarczająco szybko jest zazwyczaj całkowicie wyleczalnym nowotworem.