Grzybica woszczynowa – przyczyny, objawy, diagnostyka, przebieg i leczenie

Czym jest grzybica woszczynowa?

Grzybica woszczynowa owłosionej skóry głowy najczęściej pojawia się przed okresem dojrzewania, chociaż, czas na który przypada moment zakażenia, może się przedłużyć nawet do wieku dorosłego. Jest więc przede wszystkim chorobą wieku dziecięcego.

Zasięg geograficzny związanej z niedożywieniem i niskim poziomem higieny grzybicy woszczynowej owłosionej skóry głowy został w znacznym stopniu ograniczony na przestrzeni ostatniego stulecia. W chwili obecnej zachorowania można zaobserwować niemal wyłącznie w Afryce i w Ameryce Południowej. Notuje się ponadto endemicznie zachorowania w regionie basenu Morza Śródziemnego, na Bliskim Wschodzie, na Bałkanach oraz na Grenlandii.

Niemniej jednak nawet w wymienionych regionach częstość występowania grzybicy woszczynowej spadła dramatycznie, a niektóre badania przeprowadzone na terenie Republiki Południowej Afryki, Libii i Arabii Saudyjskiej wskazują niemal na zanik tego schorzenia w ciągu ostatnich kilku dekad. Grzybica woszczynowa jest niezmiernie rzadko obserwowana na terytorium Stanów Zjednoczonych oraz Niemiec, a więc w krajach wysoko rozwiniętych. W Polsce spotykana jest sporadycznie.

Grzybica woszczynowa – przyczyny

Zanim odkryto, że grzybica woszczynowa owłosionej skóry głowy jest chorobą infekcyjną, uważano że jest to wada genetyczna. U podłoża grzybicy woszczynowej najczęściej leżą grzyby z gatunku Trichophyton schoenleinii. Znacznie rzadsze są przypadki, w których obraz kliniczny choroby jest skutkiem zakażenia przez inne dermatofity (czyli grzyby, które wywołują tzw. dermatofitozy – grzybice skóry, grzybice paznokci i włosów). Należy do nich zaliczyć takie gatunki grzybów jak Tricholosporum violaceum oraz Microsporum gypseum.

Warto zwrócić uwagę na fakt, że zakażeni są najczęściej wszyscy członkowie rodziny osoby chorej na grzybicę woszczynową. W niektórych społecznościach choroba ta jest przenoszona poprzez nakrycia głowy, związane z obrzędami religijnymi.

Chociaż grzybica woszczynowa występuje również u zwierząt, w tym u ptactwa domowego (wywołuje ją gatunek Microsporum gallinae) i u myszy (wywołuje ją gatunek Trichophyton mentagrophytes dawniej T. mentagrophytes var. Quinckeanum), istnieje tylko kilka doniesień o przypadkach zainfekowania ludzi przez gatunki grzybów odpowiedzialne za tę chorobę u zwierząt.

Grzybica woszczynowa – odmiany choroby

Zasadniczo można wyróżnić trzy stopnie ciężkości wykwitów skórnych, pojawiających się w przebiegu grzybicy woszczynowej:

1. W postaci o najłagodniejszym przebiegu – obserwowana jest zwykle utrata połysku włosów. Nie dochodzi natomiast do ich wypadania. Występuje ponadto łatwo zauważalny łagodny stan zapalny w obrębie skóry owłosionej głowy;
2. W kolejnym stadium ciężkości grzybicy woszczynowej – można zaobserwować znacznie silniejszy rumień, wywołany toczącym się zapaleniem oraz tzw. tarczki, będące typowymi zmianami dla tej postaci grzybicy. Tarczki (łac. scutula) to niewielkie, zwarte oraz zagłębione wykwity skórne kształtu miseczkowatego, widoczne makroskopowo jako łuski skórne i strupy o intensywnym jasnożółtym zabarwieniu. Każda tarczka swoim zasięgiem obejmuje obszar kilku mieszków włosowych, co wiąże się z następczym wypadaniem włosów. W rzeczywistości tarczki są ogniskami kolonii grzyba;
3. W najcięższej postaci klinicznej grzybicy woszczynowej – objawem widocznym na pierwszy rzut oka jest znacznego stopnia łysienie. W centrum wykwitów chorobowych pojawiają się blizny zanikowe. Na obrzeżach widać natomiast tarczki oraz cechy stanu zapalnego. Powstawanie strupów, obecność wysięku wraz ze współistniejącymi zakażeniami o etiologii bakteryjnej skutkują nieprzyjemnym zapachem, porównywalnym do zapachu mysiego moczu.

Czasem wykwity skórne charakterystyczne dla grzybicy woszczynowej lokalizują się nietypowo, tj. poza owłosioną skórą głowy. Niekiedy można je zaobserwować na tułowiu oraz w okolicach karku.

Warto podkreślić, że najczęstszy gatunek grzyba wywołujący grzybicę woszczynową, tj. Trichophyton schoenleinii może także być przyczyną grzybicy paznokci, której obraz kliniczny jest niemal taki sam jak w przypadkach kiedy czynnikiem etiologicznym grzybicy paznokci są inne gatunki grzybów.

Bardzo rzadko można spotkać się z postaciami grzybicy woszczynowej, w przebiegu których nie obserwuje się powstawania tarczek. Na tej podstawie można wyróżnić:

• odmianę łuszczycopodobną grzybicy woszczynowej,
• odmianę łupieżopodobną grzybicy woszczynowej.

Jak przebiega grzybica woszczynowa?

Grzybica woszczynowa owłosionej skóry głowy, w przeciwieństwie do niektórych schorzeń o etiologii grzybiczej (tj. grzybicy drobnozarodnikowej i grzybicy strzygącej), nie ma tendencji do samoistnego wyleczenia w okresie pokwitania (dojrzewania). Choroba nieleczona utrzymuje się więc przez całe życie.

Wczesne stadium grzybicy woszczynowej (pierwsze trzy tygodnie infekcji) charakteryzuje się występowaniem niejednolitego rumienia wokół mieszków włosowych z niewielkim łuszczeniem skóry i matowieniem włosów. Postępująca inwazja strzępków grzyba rozciągająca od środka mieszek włosowy powoduje, że w pierwszym etapie dochodzi do tworzenia się żółto-czerwonych grudek, a następnie żółtych i wklęsłych skorup (tarczek) wokół włosów. Tarczki mogą osiągać nawet rozmiar 1-2 centymetrów średnicy, „pochłaniając” otaczające włosy. Co więcej, mogą zlewać się ze sobą tworząc duże, przylegające do siebie obszary zmian chorobowych. Wraz z upływem lat blaszkowate zmiany (tarczki) poszerzają się w kierunku obwodowym, pozostawiając za sobą centralnie zlokalizowane obszary zanikowe i ogniska wyłysienia.

Grzybica woszczynowa – badania dodatkowe

Zmiany chorobowe spowodowane przez Trichophyton schoenleinii wykazują subtelną,zielono-szarą fluorescencję podczas badania tzw. lampą Wooda, generującą promieniowanie ultrafioletowe.

Badanie mikroskopowe ujawnia strzępki grzyba zlokalizowane wzdłuż i wokół włosów oraz zarodniki grzyba (ściślej tzw. artrokonidia).

Badaniem rozstrzygającym jest hodowla grzyba z materiału pobranego ze zmian chorobowych.

Grzybica woszczynowa – diagnostyka różnicowa

Zmiany chorobowe obserwowane w przebiegu typowej postaci grzybicy woszczynowej z obecnością tarczek są na tyle charakterystyczne, że nie powinny sprawiać większych problemów diagnostycznych. Trudności pojawiają się natomiast w przypadku odmian atypowych, tj. w przypadku odmiany łupieżopodobnej lub łuszczycopodobnej. W tej sytuacji o rozpoznaniu decyduje wykonanie pełnego badania mykologicznego (badanie mikroskopowe, hodowla).

Grzybica woszczynowa – leczenie

Kiedyś lekiem z wyboru, stosowanym w przypadku rozpoznania grzybicy woszczynowej, była gryzeofulwina. W Polsce lek ten został wycofany z obrotu z uwagi na liczne działania niepożądane.

Obecnie zastosowanie znajdują inne leki skuteczne w przypadku zakażeń dermatofitami, tj. terbinafina, itrakonazol czy ketokonazol stosowane ogólnie. Wspomagająco stosuje się leczenie miejscowe, np. maści zawierające cyklopiroks.