Zespół Alporta – przyczyny, objawy, diagnostyka

Co to jest zespół Alporta?

Zespół Alporta to rzadkie schorzenie uwarunkowane genetycznie, zaliczane do grupy chorób zwanych patologiami błon podstawnych. Jego przyczyną jest zaburzenie w produkcji kolagenu typu IV, co prowadzi do poważnego uszkodzenia kłębuszków nerkowych (glomerulopatia), a także narządu słuchu i wzroku. Z tego powodu największy problem stanowią objawy postępującej niewydolność nerek oraz towarzyszący niedosłuch lub głuchota.

Zespół Alporta w większości przepadków jest dziedziczony w sposób związany z płcią – w tym przypadku dziewczynki chorują na niego znacznie rzadziej niż chłopcy. U mężczyzn również znacznie wcześniej obserwuje się krwiomocz i przeważnie to u nich dochodzi do chorób nerek i schyłkowej niewydolności nerek. Choroba nie musi ujawniać się w każdym pokoleniu, zwłaszcza kobiety mogą być jej bezobjawowymi nosicielkami. Istnieje również postać dziedziczona autosomalnie, czyli w sposób niezależny od płci, ale jest ona rzadsza i stanowi jedynie około 15% przypadków.

Zespół Alporta – przyczyny

Bezpośrednią przyczyną zespołu Alporta jest wadliwa produkcja kolagenu typu IV. Kolagen jest ważnym białkiem budulcowym tanki łącznej naszego organizmu. W zależności od jego budowy, wyróżnia się wiele typów: jedne z nich budują np. ścięgna i skórę, a inne delikatne mikrostruktury – np. w nerkach. Instrukcja budowy kolagenu jest zapisana w genach, przy czym niektóre choroby prowadzą do upośledzenia prawidłowego odczytu tych informacji – wówczas zalicza się je do grona chorób genetycznych.

Jedną z nich jest właśnie zespół Alporta – dochodzi w nim do zmiany (mutacji) w genie kodującym kolagen typu IV. Z tego powodu jest on tworzony nieprawidłowo i wadliwie. Kolagen typu IV wchodzi w skład m.in. błon podstawnych kłębuszków nerkowych, jest także związany z budową i fizjologią narządu słuchu i wzorku.

Zespół Alporta a choroby nerek

Zaburzenie czynności nerek, zwane też nefropatią, polegające na niewłaściwej filtracji krwi stanowi najpoważniejszy problem w zespole Alporta. Uszkodzeniu ulega błona podstawna kłębuszków nerkowych – pierwsza i jedna z najważniejszych barier filtracyjnych nerki, odpowiedzialna za wstępną filtrację przepływającej krwi. Stanowi ona jeden z elementów "sita", którego zadaniem jest selektywne przepuszczanie tylko niektórych składników krwi.

Te składniki, którym uda się przedostać, wędrują dalej do kanalików nerkowych, a następnie do moczu, natomiast oczyszczona krew powraca do krwiobiegu. Dzięki temu organizm może pozbywać się toksyn (np. produktów przemiany materii), natomiast zatrzymywać w krążeniu potrzebne składniki (np. białka lub krwinki). Uszkodzenie tej bariery powoduje powstawanie w niej zbyt dużych otworów – z tego powodu niektóre elementy krwi "przeciekają" przez nieszczelny filtr i następuje ich ucieczka do moczu. W zależności od rozmiaru uszkodzenia czasem uciekają tylko niektóre substancje, np. białka, a czasem wręcz całe komórki, np. białe i czerwone krwinki.

Z tego powodu w zespole Alporta obserwuje się między innymi:

• krwinkomocz – obecność w moczu pojedynczych czerwonych krwinek, jest ich jednak na tyle mało, że nie są widoczne gołym okiem. Świadczy to o stosunkowo niewielkim uszkodzeniu nerek,
• krwiomocz (hematuria) – obecność widocznej krwi w moczu, co oznacza poważniejsze uszkodzenia kłębuszków. Mocz ma w takim przypadku brązowe zabarwienie;
• białkomocz (proteinuria) – obecność białka w moczu, często w postaci "wałeczków".

Uszkodzenie nerek w zespole Alporta

Jeśli uszkodzenie nerek jest w zespole Alporta niewielkie, to organizm jest w stanie nadrabiać straty tych składników z moczem poprzez ich zwiększoną produkcję. Kiedy jednak substancje przeciekające przez "dziurawe" nerki są tracone zbyt szybko, można zaobserwować też inne objawy, takie jak:

• niedokrwistość (anemia) – stan zbyt małej ilości czerwonych krwinek, co objawia się m.in. niską tolerancją wysiłku, dusznością i ogólnym zmęczeniem,
• hipoalbuminemia – spadek stężenia białka we krwi, prowadzący do spadku odporności i obrzęków,
• obrzęki - nie zawsze muszą być bardzo widoczne, często pierwszym objawem są opuchnięte powieki lub kostki,
• spadek odporności - objawia się częstymi i nawracającymi infekcjami.

W zespole Alporta z czasem może dochodzić również do:

• nadciśnienia,
• zaburzeń krzepnięcia,
• osłabienia struktury kości na skutek zaburzeń produkcji witaminy D,
• schyłkowej niewydolności nerek.

Rokowanie w zespole Alporta

Rokowanie w zespole Alporta zależy od:

• typu dziedziczenia,
• płci,
• rodzaju mutacji,
• współwystępowania innych, pozanerkowych objawów – postać pełnoobjawowa pogarsza rokowanie.

Niewydolność nerek w zespole Alporta rozwija się stopniowo, osiągając stadium schyłkowe między 20 a 50 rokiem życia.

Inne objawy zespołu Alporta

Niedosłuch w zespole Alporta

Drugim, najczęściej występującym objawem zespołu Alporta jest pogłębiający się niedosłuch. Objaw ten nie występuje zawsze i często bywa na początku na tyle subtelny, że do jego wykrycia potrzebne są specjalistyczne badania. Na początku niedosłuch dotyczy tylko wysokich tonów, z czasem rozszerza się na coraz niższe, prowadząc, w zaawansowanej postaci, do głuchoty.

Choroby oczu w zespole Alporta

Mimo faktu, że zmiany w oczach występują rzadziej niż zmiany w nerkach i utrata słuchu, to jednak mają nieocenioną wartość diagnostyczną. Dotyczą one głównie soczewki i siatkówki, rzadziej rogówki. Obserwuje się charakterystyczną stożkowatość soczewki – wybrzuszenie torebki soczewki, a także różnego typu zmiany degeneracyjne siatkówki, zwyrodnienie barwnikowe, a nawet zaćmę. Czasem występują także obwódki wokół rogówki lub jej owrzodzenia o nieustalonej przyczynie (idiopatyczne). Do rozpoznania tych objawów niezbędne jest specjalistyczne badanie okulistyczne.

Diagnostyka zespołu Alporta

Zespół Alporta to rzadka choroba, która nie daje charakterystycznych objawów, jest więc trudna do zdiagnozowania. Wstępną diagnozę stawia się na podstawie wystąpienia konkretnych czynników i objawów, takich jak:

• krwiomocz/białkomocz,
• charakterystyczne zmiany w narządzie wzroku,
• postępujący niedosłuch,
• czynniki genetyczne (choroby w rodzinie).

Wystąpienie takich lub podobnych objawów w rodzinie (co najmniej u dwóch członków) jest niezwykle ważne i zgłoszenie takiego faktu lekarzowi może znacznie przyśpieszyć proces diagnostyki. W celu potwierdzenia diagnozy wykonuje się biopsję nerki i ocenia się jej fragment pod mikroskopem elektronowym. Jeśli wykonanie tego badania z jakichś powodów jest niemożliwe, to rozważa się ocenę histopatologiczną struktur kolagenowych w pobranym wycinku skóry. Nie jest to jednak łatwe, ponieważ zmiany bywają podobne do tych występujących w innych schorzeniach.

Przydatne są również badania genetyczne (wykrywanie zmutowanych genów kolagenu), pozwalające wykryć bezobjawowe nosicielstwo i tym samym ocenić ryzyko wystąpienia tej choroby u przyszłego potomstwa. Badania genetyczne bywają też pomocne w określeniu ryzyka nawrotu chorób kłębuszków po przeszczepie nerki.

Zespół Alporta, zwłaszcza jeśli jest skąpoobjawowy, może nie być rozpoznany w dzieciństwie. Czasem bywa on diagnozowany dopiero u dorosłych lub ludzi starszych.