Cysternografia – badanie krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego

Płyn mózgowo-rdzeniowy a przestrzeń podpajęczynówkowa

Ośrodkowy układ nerwowy (OUN) odpowiedzialny jest za utrzymanie i kontrolę wszystkich funkcji życiowych – od tak podstawowych jak oddychanie poczynając, na skomplikowanych, abstrakcyjnych procesach myślowych kończąc. Budują go mózgowie i rdzeń kręgowy. Mimo istotnej roli jaką pełnią, są to struktury niezwykle delikatne i z tego powodu szczególnie chronione. Przed urazami ochraniają je układ kostny – czaszka i kręgosłup – oraz tzw. opony mózgowo-rdzeniowe. Wśród tych ostatnich wyróżniamy oponę twardą, położoną pod nią oponę pajęczą (pajęczynówkę) i przylegającą bezpośrednio do tkanki nerwowej oponę miękką.

Pomiędzy oponą miękką i pajęczynówką znajduje się tzw. przestrzeń podpajęczynówkowa, w której położony jest płyn mózgowo-rdzeniowy. Wytwarzany jest on w sposób ciągły w tzw. układzie komorowym mózgu (są to struktury położone w głębi mózgowia), skąd przedostaje się głównie do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgowia i rdzenia kręgowego. Krąży w niej i ostatecznie zostaje wchłonięty przez układ żylny mózgowia.

Do funkcji płynu mózgowo-rdzeniowego należy ochrona mózgowia i rdzenia kręgowego przed urazami i wstrząsami (działa on jako amortyzator) oraz utrzymanie odpowiedniego środowiska dla pracy OUN.

Ze względu na sposób rozwoju człowieka, rdzeń kręgowy kończy się na poziomie wyższym niż opona pajęcza i twarda. W związku z tym w części lędźwiowej kręgosłupa wytwarza się tzw. zbiornik lędźwiowy – przestrzeń wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym, stanowiąca najczęstsze miejsce nakłucia opon mózgowo-rdzeniowych (ze względu na dość niskie ryzyko uszkodzenia tkanki nerwowej).

Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego – na czym polega?

Cysternografia, znana również jako radiografia izotopowa zbiorników podstawy czaszki, jest jedną ze stosowanych w radiologii metod obrazowania ośrodkowego układu nerwowego. Opiera się ona na pomiarze radioaktywności płynu mózgowo-rdzeniowego po wstrzyknięciu do przestrzeni podpajęczynówkowej niewielkiej ilości znacznika radioaktywnego. Podlegając krążeniu razem z płynem mózgowo-rdzeniowym, pozwala on na uwidocznienie jej poszczególnych części. Wybór rodzaju znacznika zależny jest od zaistniałych wskazań do badania.

Badanie cysternografii wykonywane jest w określonych odstępach czasu, z użyciem urządzenia zwanego scyntygrafem. Jego centralną częścią jest tzw. gammakamera. Mierzy ona poziom promieniowania gamma emitowanego przez wstrzyknięty znacznik i przesyła zebrane dane do komputera. Tam są one analizowane i przetwarzane na obraz ukazujący rozmieszczenie znacznika w organizmie.

Dzięki kilkukrotnym pomiarom możliwe jest nie tylko ukazanie budowy anatomicznej przestrzeni podpajęczynówkowej (w szczególności jej poszerzeń – tzw. zbiorników), ale także prześledzenie w jaki sposób przebiega krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego.

W niektórych, rzadszych przypadkach (w tym do diagnozy wycieku płynu mózgowo-rdzeniowego) zamiast scyntygrafu do badania użyć można techniki tomografii komputerowej (w tym przypadku do przestrzeni podpajęczynówkowej wstrzykiwany jest specjalny środek kontrastowy) lub rezonansu magnetycznego (nie wymaga on nakłuwania opon mózgowo-rdzeniowych). Charakteryzują się one niższą czułością niż w przypadku opisanej wyżej techniki radioizotopowej, jednak znacznie lepiej ukazują stosunki anatomiczne badanych struktur.

Czytaj również: Scyntygrafia nerek – wskazania, przebieg badania, wyniki, cena

Cysternografia – kiedy wykonać badanie?

Cysternografia jest stosowana jako element diagnostyki zaburzeń krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego. Do wskazań do cysternografii należy różnicowanie rodzajów wodogłowia -–badanie to może pozwolić na postawienie diagnozy tzw. wodogłowia komunikującego, a zwłaszcza jego podtypu – wodogłowia normotensyjnego (inaczej nazywanego zespołem Hakina). Do jego objawów należą przede wszystkim narastające otępienie, zaburzenia koordynacji ruchowej oraz nietrzymanie moczu. Spowodowane jest zaburzeniami wchłaniania płynu mózgowo-rdzeniowego do układu żylnego. W tej sytuacji ciągła produkcja płynu prowadzi do poszerzenia układu komorowego. Zaobserwowanie pojawienia się znacznika radioaktywnego w obrębie komór mózgu jest podstawą do rozpoznania wodogłowia normotensyjnego.

Badanie wykonuje się także w przypadku podejrzenia wycieku płynu mózgowo-rdzeniowego (płynotoku), który powstaje na skutek uszkodzenia opony twardej i pajęczynówki. W miejscu uszkodzenia może dojść do wycieku płynu mózgowo-rdzeniowego – jest to możliwe do zobrazowania w cysternografii (pod warunkiem obecności aktywnego wycieku w trakcie badania). Może on być spowodowany różnymi przyczynami, w tym urazami, powikłaniami po niektórych zabiegach, podwyższonym ciśnieniem śródczaszkowym i innymi. Miejscem wycieku płynu jest najczęściej jama nosowa, przewód słuchowy wewnętrzny, gardło lub miejsca urazów czaszki. Płynotok może dawać objawy obniżenia ciśnienia śródczaszkowego – do najczęstszych z nich należą bóle głowy, nudności i wymioty o nagłym początku, zawroty głowy, czy zaburzenia widzenia. W przypadku podejrzenia wycieku płynu mózgowo-rdzeniowego, badanie bywa wykonywane z użyciem tomografii komputerowej lub rezonansu magnetycznego.

Cysternografię stosuje się także w przypadku podejrzenia innych zaburzeń krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego. Bywa stosowana także do oceny funkcjonowania zastawek używanych w leczeniu wodogłowia. Zastawki te umożliwiają „odprowadzanie” płynu powstającego w komorach mózgu. Ich nieprawidłowe działanie może prowadzić do nawrotu objawów wodogłowia.

Jak przebiega cysternografia?

Cysternografię przeprowadza się w szpitalu. Badanie nie wymaga specjalnego przygotowania. Należy poinformować lekarza o wszystkich przyjmowanych lekach, gdyż może istnieć konieczność odstawienia niektórych z nich. Na badanie należy zabrać ze sobą wyniki wcześniej wykonanych badań obrazowych. W przypadku dużego niepokoju mogą zostać podane środki uspokajające. Znacznik (lub płyn kontrastowy w przypadku tomografii komputerowej) podawany jest najczęściej drogą punkcji lędźwiowej. Polega ona na nakłuciu kanału kręgowego, wprowadzeniu igły do przestrzeni podpajęczynówkowej i wstrzyknięciu przez nią znacznika. Pacjent proszony jest o położenie się na boku, blisko krawędzi stołu lub leżanki, z kolanami przyciągniętymi do klatki piersiowej i maksymalnie zbliżoną do klatki piersiowej głową.

Punkcję można wykonać również u pacjenta siedzącego na skraju krzesła i opierającego się o stół. W tym przypadku pacjent proszony jest o jak najsilniejsze wygięcie pleców. Po odkażeniu skóry nad odcinkiem lędźwiowym kręgosłupa podawany jest środek znieczulający, a następnie zostaje wprowadzona igła. Może w tym momencie wystąpić dyskomfort i umiarkowany ból. Po podaniu znacznika igła zostaje wyciągnięta.

W celu uniknięcia tzw. zespołu popunkcyjnego (silne bóle głowy i karku, zawroty, nudności pojawiające się kilka dni po badaniu) przez 24 godziny od nakłucia lędźwiowego należy pozostawać w pozycji leżącej bez podnoszenia głowy.

Pierwsze skanowanie scyntygrafem przeprowadza się w ciągu 2–4 godzin po podaniu znacznika. Pacjent proszony jest o leżenie bez ruchu w pozycji na wznak. Badanie przeprowadzane jest w kilku projekcjach (przednio-tylnej oraz bocznych) i trwa około 20 minut. Kolejne skany wykonuje się co kilka godzin – zwykle po 6, 24, 48 i czasami 72 godzinach licząc od podania znacznika. W przypadku diagnostyki płynotoku nosowego, do jamy nosowej wprowadza się dodatkowo waciki. Po każdym skanowaniu sprawdzana jest również ich radioaktywność.

W przypadku wystąpienia jakichkolwiek dolegliwości podczas badania należy natychmiast zgłosić je osobie nadzorującej. Po zakończeniu badania zaleca się jak najszybsze wypicie ok. 0,5–1 l płynów obojętnych.

Badanie płynu mózgowo-rdzeniowego – przeciwwskazania

Cystetnografia radioizotopowa jest badaniem bezpiecznym, a dawka promieniowania jest bardzo mała. Mimo to, podobnie jak w przypadku tomografii komputerowej, przeciwwskazana jest w ciąży (ze względu na potencjalnie szkodliwe działanie promieniowania na płód) oraz podczas karmienia piersią.

Cysternografia z użyciem rezonansu magnetycznego nie powinna być stosowana u pacjentów z wszczepionymi metalowymi obiektami (jak np. rozrusznik serca). Przeciwwskazaniem do badania tomografem komputerowym jest uczulenie na stosowane środki kontrastowe. Ze względu na nakłucie lędźwiowe, do względnych przeciwwskazań do badania należą: podwyższone ciśnienie śródczaszkowe i zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych oraz zaburzenia krzepnięcia krwi.