Kariotyp – przebieg badania, wskazania, jak wygląda, wyniki, cena

Co to jest kariotyp?

Materiał genetyczny wewnątrz każdej komórki ciała uporządkowany jest w postaci chromosomów. Są to wydłużone struktury, przyjmujące postać dwóch chromatyd połączonych w jednym miejscu, zwanym centromerem. Liczba chromosomów jest charakterystyczna dla danego gatunku – u człowieka jest to 46 chromosomów. Każdy z nas posiada 44 autosomy, czyli chromosomy występujące w komórkach somatycznych ciała, oraz dwa chromosomy płci zlokalizowane w komórkach płciowych.

Kariotyp 46XX charakterystyczny jest dla kobiet, zaś kariotyp 46XY – dla mężczyzn. Spośród wszystkich 46 chromosomów połowa, czyli 23 chromosomy dziedziczone są po matce, a kolejne 23 – po ojcu. Komórki płciowe zawierają pojedynczy zestaw chromosomów, czyli 23 chromosomy – 22 autosomalne oraz jeden chromosom płciowy (X lub Y). Komórki te określane są mianem komórek haploidalnych (1n). Z kolei wszystkie pozostałe komórki ciała zawierają 2 zestawy chromosomów, czyli 46 chromosomów i dlatego nazywane są komórkami diploidalnymi (2n). Ocena ilości chromosomów oraz ich wyglądu (długości, prawidłowości połączeń) możliwa jest dzięki badaniu kariotypu.

Badanie kariotypu a wady genetyczne i niepłodność

Według Światowej Organizacji Zdrowia niepłodność to choroba społeczna uwarunkowana czynnikami genetycznymi oraz nabytymi problemami zdrowotnymi. U par z podejrzeniem genetycznego podłoża niepłodności wykonywane jest badanie kariotypu, czyli analiza zmian w strukturze lub liczbie chromosomów.

Badanie to wykonywane jest w celu wykrycia nieprawidłowości, które mogą dotyczyć osoby chorej lub jej dzieci. Wskazań do badania jest bardzo wiele – badanie DNA wykonuje się m.in. przy podejrzeniu wad genetycznych u płodu lub gdy podejrzewane są wady wrodzone u już urodzonych dzieci.

Ponadto badanie kariotypu stanowi ważny etap diagnostyki niepłodności. Niepłodność może dotykać zarówno kobiet, jak i mężczyzn. Definiowana jest jako brak wystąpienia ciąży, pomimo trwającego dwanaście miesięcy starania się o dziecko, czyli regularnego współżycia bez stosowania środków antykoncepcyjnych. Poza oznaczeniem poziomu hormonów oraz wykonaniem badań obrazowych gonad, np. USG jajników czy jąder, warto wykonać opisywaną diagnostykę.

Wskazania do wykonania badania kariotypu

Kariotyp, czyli badanie cytogenetyczne, to badanie wykonywane przede wszystkim w przypadku występowania niepowodzeń położniczych. Nieprawidłowości chromosomalne mogą być przyczyną nawet kilkunastu procent poronień. Badania genetyczne po poronieniach wskazane są także w przypadku urodzenia martwego płodu.

Oznaczenie kariotypu polecane jest także przed ciążą tym parom, w rodzinie których występowały przypadki wad wrodzonych. Kolejnym wskazaniem są trudności z zajściem w ciążę, a także planowanie zabiegu in vitro. W przypadku nawrotowych poronień oraz trudności z zajściem w ciążę można wykonać także rozszerzone badanie kariotypu, umożliwiające diagnostykę trombofilii wrodzonej.

Badanie kariotypu wykonywane jest także u dzieci, u których stwierdzono zaburzenia fenotypowe mogące sugerować wady chromosomalne. Mowa zwłaszcza o dysmorfii twarzy, nieprawidłowościach w budowie dłoni czy małżowin usznych.

Badanie kariotypu człowieka – kiedy wykonać?

W przypadku niepłodności lub nawracających poronień niepłodność może dotyczyć każdej ze stron, warto zatem wykonać badanie kariotypu u kobiety i u mężczyzny. Istnieją jednak pewne przesłanki, które mogą orientacyjne ukierunkować podejrzenia o przyczynę niepłodności. Uwarunkowana genetycznie niepłodność kobiet podejrzewana może być w przypadku:

• wrodzonego hipogonadyzmu hipogonadotropowego;
• pierwotnego braku miesiączki;
• zaburzeń rozwoju narządów płciowych;
• nieprawidłowego rozwoju trzeciorzędowych cech płciowych;
• nawracających poronień.

Z kolei niepłodność u mężczyzn o podłożu genetycznym możliwa jest w przypadku wystąpienia azoospermii oraz nawracających utrat ciąż u różnych partnerek.

Wystąpienie takich cech z jednoczesnym brakiem ciąży stanowi wskazanie do badania DNA. Inne przyczyny wykonania badania cytogenetycznego to szeroko rozumiane problemy z donoszeniem ciąży: nawracające poronienia, samoistne poronienie, urodzenie martwego dziecka, urodzenie w poprzedniej ciąży dziecka obciążonego wadą genetyczną i występujące w rodzinie choroby genetyczne.

Badanie kariotypu – jak się przygotować?

Przygotowanie do badania kariotypu zależy od celu wykonywania analizy DNA i rodzaju pobieranego materiału. W przypadku analizy przyczyn niepłodności u rodziców lub gdy wykonywane zostaje badanie po poronieniu, analiza kariotypu wykonywana jest z próbki krwi pobranej z żyły łokciowej (badanie krwi). Pacjent nie musi być na czczo.

Natomiast w przypadku badania płodu przeprwadzana jest bardziej inwazyjna procedura polegająca na wykonaniu amniopunkcji, czyli pobraniu płynu owodniowego, lub biopsji kosmówki. Obie te procedury wykonywane są na drodze nakłucia powłok brzusznych kobiety ciężarnej i pobrania materiału do badania pod kontrolą USG. Takie badanie także nie wymaga żadnych przygotowań z wyjątkiem dokładnego opróżnienia pęcherza moczowego tuż przed nim.

Przeczytaj więcej o amniopunkcji.

Czas oczekiwania na wynik badania to około trzy tygodnie. Materiał do badania pobrany może być w różnych laboratoriach, natomiast właściwa analiza i interpretacja przez lekarza genetyka wykonywana jest w Poradni Genetycznej.

Badanie (test) DNA – jak wygląda oznaczanie kariotypu?

Analiza DNA polega na wyizolowaniu komórek z pobranego od pacjenta materiału i założenia z nich hodowli komórkowej. Ma to na celu otrzymanie komórek w określonej fazie cyklu komórkowego, z widocznymi chromosomami, które następnie poddawane są analizie. Po utrwaleniu i wybarwieniu preparatu wynik przedstawiany jest w formie graficznej jako obraz poszczególnych 23 par chromosomów.

Analizowana jest ilość chromosomów – prawidłowo każda komórka zawiera 22 pary chromosomów autosomalnych i jedną parę chromosomów płci – XX u kobiety i XY u mężczyzny. Ponadto oceniana jest jakość materiału genetycznego, wielkość chromosomów obecność niewidocznej na pierwszy rzut oka aberracji chromosomowej, czyli przesunięć określonych fragmentów chromosomów.

Badanie kariotypu – cena, refundacja na NFZ

Badanie kariotypu na NFZ możliwe jest w przypadku pacjentek, które spełniają określone warunki. Refundacja badania przed ciążą kariotypu możliwa jest przede wszystkim u pacjentek po przekroczeniu 35 roku, które urodziły wcześniej dziecko z wadami wrodzonymi lub martwe dziecka, a także doświadczyły poronienia. Refundowane badanie dostępne jest także dla tych par, które od roku czasu bezskutecznie starają się o zapłodnienie. Możliwe jest także wykonanie badania kariotypu prywatnie, bez skierowania lekarza – wówczas koszt badania to około 400 zł. Czas oczekiwania na wynik kariotypu to około 3 tygodnie. Gdzie zrobić badanie? Kariotyp oznaczany jest w pracowniach cytogenetycznych.

Wyniki badania – kariotyp prawidłowy i nieprawidłowy

Prawidłowy kariotyp człowieka przedstawia się następująco:

• kariotyp męski 46, XY;
• kariotyp żeński 46, XX.

Nieprawidłowy kariotyp to taki, w którym stwierdzana jest nieodpowiednia liczba chromosomów bądź ich nieprawidłowa budowa. Najczęściej występujące zaburzenia kariotypu dotyczące liczby chromosomów odzwierciedlają znane choroby genetyczne:

• trisomia 21, czyli 47 XX +21 lub 47 XY+21 (zespół Downa);
• trisomia 18, czyli 47 XX+18 lub 47 XY+18 (zespół Edwardsa);
• trisomia 13, czyli 47 XX+13 lub 47 XY+13 (zespół Patau);
• aneuploidia chromosomów płciowych;
• zespół Turnera 45X;
• zespół Klinefeltera 47XXY;
• 47XXX i 47XYY.

Nieprawidłowy wynik kariotypu wymaga konsultacji w poradni genetycznej, gdzie oszacowane zostaną szanse na zajście w ciążę i urodzenie zdrowego dziecka.

Za problem z donoszeniem i utrzymaniem ciąży odpowiedzialny jest tak zwany mozaicyzm (zaburzona jest kombinacja chromosomów, występują jej braki). Mozaikowość chromosomowa jest przyczyną zaburzeń rozwojowych u człowieka.

Mutacje genowe i wyniki badania

U kobiet mających problem z zajściem w ciążę lub jej utrzymaniem warto zwrócić szczególną uwagę na mutacje Leiden (wskazującą na wrodzoną trombofilię i nawrotowe poronienia), a także mutacje F5 i F2 – w kierunku zakrzepicy żył głębokich i powtarzających się poronień.

W przypadku wspomnianych problemów nie bez znaczenia pozostają także mutacje:

• FMR1 – w kierunku ryzyka przedwczesnej menopauzy, a także urodzenia syna z zespołem łamliwego chromosomu X;
• CYP21A2 – w kierunku wrodzonego przerostu kory nadnerczy.

Z kolei u mężczyzn warto zwrócić uwagę na mutację CFTR oraz AZF w kierunku azoospermii, czyli braku plemników w nasieniu.