Hiponatremia – niedobór sodu w organizmie – jakie są przyczyny?

Co to jest hiponatremina?

Hiponatremia oznacza niedobór sodu w surowicy krwi. Sód (Na) jest głównym kationem przestrzeni pozakomórkowej (do przestrzeni tej zaliczamy płyny znajdujące się poza komórkami – przede wszystkim tzw. płyn tkankowy i osocze krwi). Jego prawidłowy poziom jest niezbędny do funkcjonowania organizmu. Stanowi on ważny element warunkujący osmolalność osocza – oznacza to w przybliżeniu, że decyduje o utrzymaniu prawidłowej objętości płynu pozakomórkowego, a tym samym – ciśnienia krwi. Ponadto jest niezbędny do przewodzenia impulsów w neuronach, zapewniając odpowiednią pobudliwość i funkcjonowanie układu nerwowego.

Sód dostarczany jest w diecie głównie w postaci chlorku sodu (soli kuchennej). W jego wydalaniu uczestniczą nerki (wydalanie z moczem), skóra (pot) oraz jelita (kał). Mechanizmy prowadzące do zwiększenia poziomu sodu i skutkujące jego wydaleniem pozostają u osób zdrowych w stanie dynamicznej równowagi, zapewniając precyzyjną kontrolę jego stężenia w osoczu. W przypadku obniżenia poziomu sodu poniżej normy, pojawiają się objawy związane z upośledzoną kontrolą objętości płynu pozakomórkowego (pośrednio upośledzona jest kontrola ciśnienia krwi) oraz z obniżeniem sprawności funkcjonowania układu nerwowego.

Objawy hiponatremii

Rodzaj i nasilenie objawów hiponatremii zależą od stopnia niedoboru oraz szybkości jego narastania. Wyróżnić wśród nich można tak niecharakterystyczne jak:

• uczucie zmęczenia;
• nudności;
• trudności ze skupieniem uwagi;
• ból głowy;
• drażliwość.

W przypadku większego stopnia niedoboru lub gwałtowniejszego jego narastania, pojawić mogą się:

• ból;
• drżenie i kurcze mięśni;
• drgawki lub śpiączka (w skrajnych przypadkach).

W wielu przypadkach jednak – zwłaszcza gdy hiponatremia narasta powoli – objawy nie występują lub są bardzo subtelne. Jednocześnie warto zaznaczyć, że zmianom stężenia sodu często towarzyszą zmiany w poziomie innych jonów.

Jakie są przyczyny niedoboru sodu?

Hiponatremia może być efektem wielu różnych zaburzeń. Ponieważ sód jest jednym z kluczowych elementów gospodarki wodno-elektrolitowej, większość z nich wiąże się z wywołanymi różnymi czynnikami nieprawidłowościami w zakresie wydalania wody i jej przemieszczeń w organizmie. Wśród ważniejszych przyczyn hiponatremii wyróżnić można:

• choroby upośledzające wydalanie wody – mogą prowadzić one do „przewodnienia” płynów ustrojowych, powodując rozcieńczenie sodu we krwi i w efekcie obniżenie jego poziomu poniżej normy; do sytuacji takiej prowadzą między innymi nieprawidłowości w zakresie wydzielania i działania wazopresyny (hormonu zatrzymującego wodę w organizmie) czy też zbyt duża podaż płynów u osób z niewydolnością nerek, niewydolnością serca lub niewydolnością wątroby;
• choroby układu hormonalnego – wiele hormonów wpływa na poziomy elektrolitów we krwi; do hiponatremii doprowadzić mogą między innymi niedoczynność kory nadnerczy i niedoczynność tarczycy;
• nasilone, długo trwające wymioty lub biegunka – wraz z wymiotami i biegunką tracimy duże ilości elektrolitów, w tym sodu. Jeśli trwają zbyt długo, zaburzenia te mogą prowadzić między innymi do hiponatremii;
• długotrwałe nasilone pocenie się – również wraz z potem następuje utrata znacznych ilości sodu i innych elektrolitów; długo trwające nadmierne pocenie się – np. w trakcie wysiłku fizycznego w wysokiej temperaturze – może doprowadzić, oprócz niedoboru sodu, do różnego rodzaju i stopnia zaburzeń poziomu elektrolitów. Stan taki nasilić może nieprawidłowe uzupełnianie energii i płynów podczas wysiłku.
• długotrwałe stosowanie diety ubogiej w sód – zdarza się rzadko z uwagi na powszechne dodawanie soli do produktów spożywczych;
• działania niepożądane niektórych leków – na przykład diuretyków (leków moczopędnych), leków przeciwdepresyjnych lub leków przeciwbólowych;

Jak rozpoznaje się niski poziom sodu

Diagnostyki niskiego poziomu sodu dokonuje się w przypadkach, gdy występują odpowiadające mu objawy lub gdy współistnieje stan mogący do niego doprowadzić (np. nasilone wymioty lub niewydolność nerek). Podstawowym badaniem wykonywanym w podejrzeniu hiponatremii jest oznaczenie poziomu sodu w surowicy.

W warunkach prawidłowych jest on ściśle regulowany i mieści się w granicach 135–145 mmol/L (w niektórych laboratoriach stosuje się jednostkę mEq/L). W przypadkach gdy poziom ten jest niższy, mówimy o hiponatremii. Określenie typu hiponatremii i jej przyczyny wymaga często wykonywania dodatkowych badań. Wśród nich często stosuje się oznaczenie osmolalności osocza i moczu oraz oznaczenie stężenia sodu w moczu. Wykonywane bywają również badania czynności hormonalnej tarczycy i kory nadnerczy.

Jak wygląda leczenie hiponatremii?

Z uwagi na ryzyko gwałtownych przesunięć wody w obrębie organizmu w następstwie szybkich zmian stężenia sodu w osoczu (może to wywołać zagrażające życiu powikłania), poziom sodu wyrównuje się powoli i ostrożnie. Szczegóły postępowania zależą od stopnia niedoboru sodu towarzyszących mu objawów oraz współistniejących chorób. Stosuje się ograniczenie podaży wody (w celu zaprzestania „rozcieńczania” sodu) oraz uzupełnianie zapasów sodu przez podawanie chlorku sodu (NaCl) doustnie (w lżejszych przypadkach) lub w postaci podawanych dożylnie roztworów.

W niektórych przypadkach w leczeniu hiponatremii podaje się leki moczopędne (w celu „zagęszczenia” sodu we krwi). Jednocześnie dąży się do wyrównania współistniejących zaburzeń, takich jak nieprawidłowy poziom innych elektrolitów (zwłaszcza potasu) lub zaburzeń hormonalnych. Podczas leczenia w celu jego monitorowania wykonuje się regularnie badanie stężenia sodu we krwi.