Enzymy trzustkowe – objawy niedoboru, badanie

Czym to są enzymy trzustkowe?

Enzymy trzustkowe to enzymy trawienne produkowane w trzustce. Trzustka jest narządem położonym w obrębie jamy brzusznej, który pełni dwie funkcje: wewnątrzwydzielniczą oraz zewnątrzwydzielniczą.

Do funkcji zewnątrzwydzielniczej trzustki należy synteza enzymów trawiennych: proteolitycznych, lipolitycznych, glikolitycznych oraz nukleolitycznych, które uczestniczą w trawieniu pokarmu. Na funkcję wewnątrzwydzielniczą składa się wydzielanie hormonów, m.in. insuliny oraz glukagonu.

Enzymy trzustkowe są wytwarzane i wydzielane przez zewnątrzwydzielniczą część trzustki. Ich główną funkcją jest trawienie i rozkładanie składników pokarmowych na prostsze w celu ułatwienia wchłaniania do krwiobiegu w jelicie cienkim. Sok trzustkowy jest niezbędny do trawienia białka, tłuszczów oraz węglowodanów. W ciągu doby u zdrowego człowieka trzustka jest w stanie wyprodukować od 1do 4 litrów soku trawiennego. Choroby trzustki powodują zaburzenia w ich wydzielaniu.

Zobacz również: Gdzie boli trzustka?

Enzymy trzustkowe są podzielone pod względem budowy chemicznej:

• enzymy proteolityczne – jest to największa grupa enzymów, stanowią ok. 80 proc. soku trzustkowego. Do tej grupy zalicza się: trypsynę, chymotrypsynę, karboksypeptydazę oraz elastazy,
• enzymy lipolityczne – do tej grupy zalicza się lipazę, fosfolipazę oraz esterazę,
• enzymy glikolityczne – do tej grupy zalicza się amylazę,
• enzymy nukleolityczne – tutaj zalicza się nukleazy.

Enzymy trzustkowe – właściwości i funkcja

Wyprodukowane enzymy trzustkowe są transportowane do dwunastnicy. To tam zachodzi ostateczny proces trawienia związków pokarmowych. Sok trzustkowy ma charakter zasadowy, dzięki czemu możliwa jest neutralizacja kwaśnego odczynu pokarmu spływającego z żołądka. Alkalizacja (zobojętnienie kwasów) środowiska pozwala na uaktywnienie enzymów, a tym samym na dalsze trawienie. Trzustka produkując aktywne enzymy mogłaby doprowadzić do samostrawienia. Tylko niektóre enzymy wydzielane są w postaci aktywnej. Dlatego ważne jest, aby ten etap rozpoczął się dopiero w dwunastnicy.

To też może Cię zainteresować: Kreon Travix – co to za lek?

Samo wydzielanie soków trzustkowych może się rozpocząć w chwili zadziałania bodźca wzrokowego, smakowego, węchowego (widok, zapach, smak pokarmu). Kolejnym ważnym bodźcem do wydzielania soku trzustkowego jest obecność pokarmu w żołądku i rozciągnięcie jego ścian.

Trzustka jest bardzo ważnym, gruczołowym narządem położonym w górnej części jamy brzusznej. Oprócz funkcji zewnątrzwydzielniczenej związanej z produkcją soku trzustkowego, trzustka pełni rolę wewnątrzwydzielniczą związaną z produkcją hormonów insuliny i glukagonu. Biorą one udział w regulacji gospodarki węglowodanowej.

Czym jest sok trzustkowy?

Produkt wydzielania trzustkowego to sok trzustkowy. Trzustka każdego dnia może produkować od 1 do nawet 4 litrów soku. Jest on wydzielany do dwunastnicy. Zawiera elektrolity, enzymy trawiące: białka, węglowodany, tłuszcze i kwasy nukleinowe. Sok trzustkowy ma charakter zasadowy, dzięki czemu neutralizuje on kwaśną treść żołądkową, która trafia do dwunastnicy. Zapewnia on również niezbędne warunki do działania trzustkowych enzymów trawiennych.

Komórki pęcherzykowe wydzielają enzymy trawienne w postaci nieaktywnej. Jest to niezwykle istotne, bowiem gdyby enzymy trawienne uaktywniły się już w obrębie trzustki, uległaby ona samostrawieniu (dzieje się tak w niektórych chorobach trzustki). Następnie enzymy te dostają się do dwunastnicy przez przewody trzustkowe i tam ulegają aktywacji.

Trzustka zaczyna wydzielać enzymy już w momencie zadziałania zmysłów wzroku, węchu, a następnie smaku. Gdy pokarm dostanie się do żołądka, jego ściany rozciągane są przez treść pokarmową, co stanowi kolejny bodziec do wydzielania enzymów trzustkowych. W okresie poposiłkowym ilość wydzielanego soku trzustkowego wyraźne wzrasta.

Zdecydowaną większość tych enzymów stanowią enzymy proteolityczne m.in. trypsyna, chymotrypsyna, elastaza, karboksypeptydaza A i B. Biorą one udział w trawieniu białek. W obrębie enzymów proteolitycznych dominują dwa enzymy, które wydzielane są przez trzustkę w postaci nieaktywnej. Jest to chymotrypsynogen (aktywowany następnie do chymotrypsyny) i trypsynogen (aktywowany następnie do trypsyny). Obydwa te enzymy ulegają aktywacji w świetle jelita. Trawią one białka do mniejszych cząstek (tzw. oligopeptydów). Gdy występuje niedobór enzymów proteolitycznych, trawienie białek w jelitach jest nieprawidłowe.

Jakie enzymy wchodzą w skład soku trzustkowego?

Do soku trzustkowego produkowanego przez część zewnątrzwydzielniczą trzustki zalicza się enzymy:

• trypsynogen – bierze udział podczas rozkładania białkowych pokarmów do oligopeptydów (podobnie działa chymotrypsyna); jest proenzymem, a to oznacza, że przetransportowany do dwunastnicy zostaje przekształcony na trypsynę, która bierze czynny udział podczas trawienia białek;
• chymotrypsynogen – również jest wydzielany przez trzustkę w postaci nieaktywnej, przekształcając się dopiero w dwunastnicy w postać aktywną; podobnie jak trypsynogen bierze udział w trawieniu pokarmów białkowych;
• karboksypeptydaza – prowadzi do rozpadu oligopeptydów do aminokwasów, poprzez rozerwanie łańcuchów peptydowych; oligopeptydy powstają w wyniku działania trypsyny i chymotrypsyny na pokarmy białkowe;
• elastaza – wspomaga metabolizm białek poprzez rozkładanie wiązań peptydowych, przez trzustkę wydzielana jest w postaci proenzymu proelastazy, dopiero w zasadowym środowisku dochodzi do jej aktywacji, oprócz trzustki elastazę produkują granulocyty obojętnochłonne;
• lipazę trzustkową – jej zadaniem jest trawienie związków tłuszczowych spożytych przez człowieka; produktem trawienia są wolne kwasy tłuszczowe oraz monoacyloglicerol. Do aktywacji tego enzymu dochodzi w dwunastnicy pod wpływem kwasów tłuszczowych oraz fosfolipidów. W tym przypadku ważna jest współpraca tego enzymu z solami żółciowymi pochodzącymi z wątroby. Prowadzą one do przekształcenia kropelek tłuszczu w specjalną emulsją, która ułatwia lipazie trawienie;
• fosfolipaza – jej zadaniem jest wspomaganie rozkładu fosfolipidów, a także trawieniu związków tłuszczowych;
• esteraza – prowadzi do rozkładu wiązań estrowych tłuszczy na kwasy oraz alkohole;
• amylazę trzustkową – jej głównym zdaniem jest rozkład wielocukrów takich jak skrobia, gluten na cukry proste. Do dwunastnicy jest transportowana w postaci aktywnej;
• nukleozy – są odpowiedzialne za przecinanie wiązań fosfodiestrowych w kwasach nukleinowych;
• hydroliza estrów cholesterolowych – odpowiedzialna jest za metabolizm cholesterolu.

Enzym trzustkowy trypsynogen

Badanie immunoreaktywnego trypsynogenu (IRT) przesiewowo wykonuje się u noworodków w celu wykluczenia bardzo niebezpiecznej choroby, jaką jest mukowiscydoza. U noworodków chorych na tę chorobę poziom immunoreaktywnego trypsynogenu może być podwyższony we krwi przez kilka miesięcy.

Podwyższony poziom trypsynogenu we krwi występuje również w takich schorzeniach, jak zapalenie trzustki i nowotwór trzustki. Tkanka trzustki zostaje wówczas uszkodzona, może to doprowadzić do blokady, która utrudnia bądź wręcz uniemożliwia wydostanie się trypsynogenu z trzustki i jego dalszy transport do jelita.

Enzym trzustkowy elastaza trzustkowa-1

Aktywność tego enzymu trzustkowego oznaczana jest w kale w diagnostyce niewydolności zewnątrzwydzielniczej trzustki. Elastaza nie ulega trawieniu w przewodzie pokarmowym, dlatego jej stężenie w kale jest odzwierciedleniem ilości, w jakiej wydzielana jest przez trzustkę.

Enzym trzustkowy lipaza trzustkowa

Kolejną grupą enzymów wydzielanych przez trzustkę są enzymy lipolityczne. Zalicza się do nich: lipaza, fosfolipaza, esteraza. Biorą one udział w trawieniu tłuszczów – rozkładają tłuszcze do kwasów tłuszczowych.

Lipaza jest jednym z podstawowych enzymów trzustkowych, oznaczanych w diagnostyce schorzeń trzustki, takich jak zapalenie trzustki ostre lub przewlekłe, niedrożność dróg żółciowych, niedrożność przewodów trzustkowych. W tych jednostkach chorobowych poziom lipazy trzustkowej jest znacznie podwyższony. Lipaza jest enzymem swoistym narządowo i jej poziom wzrasta tylko w chorobach trzustki.

Objawami zaburzeń wchłaniania tłuszczów są tzw. stolce tłuszczowe – biegunki z obecnością kropli tłuszczu.

Enzym trzustkowy amylaza

Enzym glikolityczny produkowany przez trzustkę to amylaza. Do jelita jest ona wydzielana w postaci czynnej. Uczestniczy w trawieniu wielocukrów do cukrów prostych.

Oznaczana jest w diagnostyce schorzeń trzustki, przede wszystkim jest jednym z podstawowych badań w diagnostyce ostrego zapalenia trzustki (OZT). Jej poziom może być oznaczany zarówno we krwi, jak i w moczu. W OZT jej poziom jest podwyższony. Aktywność amylazy we krwi często powraca do normy już po 2–3 dobach. Podwyższony poziom tego enzymu obserwuje się również w takich jednostkach chorobowych, jak niewydolność nerek, choroby wątroby, zapalenie pęcherzyka żółciowego.

Trzustka produkuje również enzymy nukleolityczne, rozkładające kwasy nukleinowe (DNA, RNA). Do enzymów tych należą rybonukleaza i dezoksyrybonukleaza.

Kiedy bada się enzymy trzustkowe?

Oznaczenie enzymów trzustkowych wykonuje się celem sprawdzenia działania trzustki i wykluczenia chorób trzustki. Otrzymanie nieprawidłowych wyników może wskazywać na toczący się proces chorobowy dotyczący tego ważnego narządu.

Nieprawidłowe wydzielanie enzymów trzustkowych może prowadzić do rozwoju poważnych schorzeń trzustki (przewlekłe zapalanie trzustki, przetoka trzustkowa), a nawet do rozwoju choroby nowotworowej.

Badanie soku trzustkowego wykonuje się u pacjentów:

• z podejrzeniem zapalenia trzustki,
• z podejrzeniem mukowiscydozy (oznaczenie trypsynogenu w badaniach przesiewowych u niemowląt w kierunku mukowiscydozy),
• z podejrzeniem zaburzonego wydzielania soku trzustkowego,
• w celu sprawdzenia poprawność wydzielania soku trzustkowego,
• w celu kontroli leczenia przewlekłego zapalenia trzustki,

Badania enzymów trzustkowych – wskazania

Pakiet badań enzymów trzustkowych powinno się wykonać u pacjentów u których podejrzewa się wystąpienie choroby trzustki związanej z nieprawidłowym wydzielaniem enzymów. Do objawów niewystarczającego wytwarzania soku trzustkowego zalicza się:

• uczucie niestrawności,
• luźne stolce,
• utratę masy ciała,
• brak apetytu,
• nudności, wymioty,
• zmiana częstości wypróżnień,
• jasne stolce,
• wzdęcia,
• skurcze po posiłkach,
• silne bóle brzucha,
• gorączka.

Prawidłowe wydzielanie enzymów trzustkowych jest bardzo ważne w procesie trawienia. Niezwykle ważne jest, aby każdy enzym był dostarczany w odpowiedniej ilości.

Prawidłowe wartości oznaczanych enzymów trzustkowych

Najczęściej oznaczanymi enzymami soku trzustkowego są:

• amylaza – prawidłowe wyniki są zależne od metody przeprowadzonego oznaczenia. Wynik prawidłowy oznaczony z krwi wynosi 25–125 U/I, natomiast z moczu 10-490 U/I;
• elastaza – oznaczenie tego enzymu wykonuje się z kału. Elastaza nie jest trawiona przez układ pokarmowy dlatego też poziom oznaczony w kale jest równy ilość tego enzymu wyprodukowanego przez zewnątrzwydzielniczą część trzustki. Norma to >200 µg/g kału;
• lipaza – prawidłowo poziom tego enzymu nie powinien przekraczać 150 U/L;
• trypynogen, trypsyna – podanie wartości prawidłowej tego enzymu nie jest możliwe ze względu na to, że oznaczenie to zależne jest od wielu czynników m.in. wiek, płeć oraz metoda oznaczenia.

Laboratorium wykonujące badanie bierze pod uwagę te czynniki, a następnie ustala wartości referencyjne. Jedno jest pewne, że wartości przekraczające normy prawidłowe podane przez laboratorium oznaczają toczącą się chorobę trzustki pod postacią zapalenia tego narządu, zaburzeń w produkcji soku trzustkowego lub nawet chorobę nowotworową, ponadto u niemowląt mogą wskazywać na mukowiscydozę.