Alergia a odporność

Co to jest odporność?

Odporność w ogólnym pojęciu to brak podatności organizmu na działanie szeregu czynników zewnętrznych. Jest ona osiągana przez wiele mechanizmów obronnych i kompensacyjnych ustroju. Organizm dąży przez to do utrzymania homeostazy, czyli stałości środowiska wewnętrznego pomimo zmiennych warunków na zewnątrz. Szczególnym rodzajem odporności jest odporność immunologiczna. Jest to zdolność ustroju do ochrony przed patogenami, z których wiele może być alergenami – czynnikami wywołującymi alergię. Odporność immunologiczną stanowi całość mechanizmów, które po kontakcie z patogenem wywołują odpowiedź immunologiczną, prowadzącą do usunięcia lub ograniczenia szkodliwości tego patogenu. Fragment patogenu, który wywołuje reakcję układu odpornościowego, nazywamy antygenem. Wyróżniamy następujące rodzaje odporności:

• nieswoista – która jako pierwsza po kontakcie z patogenem bierze udział w jego eliminacji. Są to wszelkie mechanizmy powstałe w czasie ewolucji, które nie rozpoznają typu patogenu i dlatego nie są ukierunkowane. Są to jednak ważne mechanizmy, ponieważ zwykle jako pierwsze mają kontakt z patogenem i zazwyczaj wystarczają do jego eliminacji. Na przykład błony śluzowe jamy ustnej i gardła – niektóre elementy układu immunologicznego w ich obrębie chronią przed wnikaniem czynników infekcyjnych;
• swoista – która działa, kiedy mechanizmy nieswoiste zawiodą. Mechanizmy odpowiedzi swoistej są dużo bardziej skomplikowane, bierze w nich udział więcej elementów układu immunologicznego, który rozpoznaje patogen i stara się ukierunkować swoją odpowiedź konkretnie na niego, co zwiększa skuteczność w jego eliminacji. Odporność swoistą dzielimy z kolei na komórkową, która polega na bezpośrednim atakowaniu patogenów przez komórki układu odpornościowego, oraz humoralną, w której patogeny są niszczone za pośrednictwem przeciwciał wytwarzanych przez niektóre komórki po kontakcie z patogenem. Do mechanizmów odporności swoistej należą surowice z „gotowymi” przeciwciałami, na przykład surowica przeciwtężcowa – jest to odporność bierna sztuczna, szczepienia – odporność czynna sztuczna, a także odporność bierna naturalna, czyli przeciwciała przechodzące przez łożysko z organizmu matki do organizmu płodu i odporność czynna naturalna, czyli przechorowanie danej choroby, co powoduje obecność we krwi przeciwciał przeciw patogenom wywołującym tą chorobę.

Zobacz też: Alergia wziewna – przyczyny, objawy, leczenie

Z czego składa się układ odpornościowy?

Nasz układ odpornościowy (immunologiczny) składa się z:

• narządów limfoidalnych, do których zaliczamy szpik kostny i grasicę (narządy centralne) oraz węzły chłonne, migdałki, śledzionę, grudki chłonne i skupiska tkanki chłonnej zlokalizowane w jamie nosowo-gardłowej, błonach śluzowych i przewodzie pokarmowym (narządy obwodowe);
• naczyń chłonnych i krążącej w nich chłonki (limfy);
• komórek biorących udział w reakcjach odpornościowych, głównie różnych typów limfocytów – limfocyty T cytotoksyczne oraz komórki NK, które atakują patogen bezpośrednio czy limfocyty B, które są odpowiedzialne za produkcję przeciwciał. Istnieją także różne rodzaje limfocytów T, które głównie poprzez wydzielanie cytokin sterują działaniem innych komórek;
• przeciwciał i cytokin, produkowanych przez powyższe komórki. Przeciwciałami szczególnie ważnymi w mechanizmie alergii są przeciwciała klasy IgE.

Narządy limfoidalne są miejscem, w którym powstają i rozwijają się komórki układu odpornościowego. Tutaj także następuje proces rozpoznania patogenów i produkcji przeciwciał. Patogeny atakujące na przykład gardło kontaktują się z występującymi tam limfocytami, a następnie, razem z chłonką, drogą naczyń limfatycznych dostają się do najbliższych węzłów chłonnych, gdzie następuje rozpoznanie patogenów i produkcja przeciwciał. Ponieważ w odpowiedzi na kontakt z drobnoustrojem limfocyty w węźle namnażają się, w przebiegu infekcji mamy zwykle do czynienia z powiększeniem węzłów chłonnych. Pobudzone komórki układu odpornościowego produkuję wiele rodzajów cytokin, które powodują pobudzenie, proliferację i różnicowanie innych komórek.

Zobacz też: Alergia w ciąży – jak leczyć?

Co to jest alergia i dlaczego powstaje?

U zdrowych osób bez alergii układ immunologiczny reaguje na kontakt z antygenami tak, że zwykle nie zdajemy sobie nawet z tego sprawy. Ponieważ człowiek cały czas ma kontakt z różnymi patogenami, układ odpornościowy bez przerwy pracuje, odpierając ataki z zewnątrz. Istnieją jednak sytuacje, w których układ immunologiczny reaguje na kontakt z antygenem nadmiernie, prowadząc do wystąpienia różnorodnych objawów klinicznych. W innym przypadku układ odpornościowy reaguje na kontakt z czynnikiem, który u zdrowego człowieka nie wywołuje reakcji. Taka sytuacja ma miejsce w przypadku alergii. Nie wiadomo do końca, dlaczego u niektórych osób rozwija się alergia, a u innych nie. Jednym z czynników usposabiających jest predyspozycja genetyczna. U niektórych osób występuje rodzinna skłonność do nadmiernego wytwarzania przeciwciał klasy IgE, zwana atopią. Inną potencjalną przyczyną jest – często podkreślana w ostatnim czasie – teoria higieniczna rozwoju alergii. Zaobserwowano, że u dzieci, które mają mniejszy kontakt z alergenami, na przykład nie chodzących do przedszkola lub rzadko wychodzących z domu, częściej rozwija się alergia. Ma to także związek z nadużywaniem w dzieciństwie antybiotyków, które niszczą naturalną florę bakteryjną naszego ciała, a więc zmniejszają kontakt z patogenami. Dodatkowym czynnikiem jest zanieczyszczenie środowiska przez substancje zawierające antygeny, z którymi człowiek w przebiegu ewolucji nigdy nie miał styczności. Wszystkie czynniki, które u osób predysponowanych mogą wywołać reakcję alergiczną, nazywamy alergenami.

Jak działa układ immunologiczny w alergii?

Na początku alergen jest rozpoznawany przez tak zwane komórki dendrytyczne. Są to komórki pochodzące ze szpiku kostnego, które mają długie wypustki umożliwiające łatwiejszy kontakt z alergenem. Potem antygeny alergenu są prezentowane przez komórki dendrytyczne limfocytom T, które z kolei pobudzają limfocyty B do produkcji przeciwciał klasy IgE i przyciągają za pomocą cytokin komórki tuczne (mastocyty) i eozynofile, czyli granulocyty kwasochłonne (kolejny typ leukocytów, czyli krwinek białych). Reakcja immunologiczna na alergen przebiega zazwyczaj w dwóch fazach:

• faza wczesna – pojawia się prawie natychmiast po kontakcie z alergenem. Jest za nią odpowiedzialna głównie histamina, uwalniania z komórek tucznych pod wpływem kontaktu z alergenem oraz za pośrednictwem przeciwciał IgE. Histamina jest związkiem, który działa na naczynia krwionośne, powodując ich rozszerzenie, co objawia się zaczerwienieniem skóry, czasem spadkiem ciśnienia tętniczego oraz zwiększenie przepuszczalności – pojawia się obrzęk, łzawienie oczu i wodnista wydzielina w nosie;
• faza późna – następuje w kilka godzin po fazie wczesnej. W tej fazie histamina i inne substancje uwalniane z komórek tucznych powodują napływ eozynofilów i innych komórek zapalnych, co powoduje nasilenie wcześniejszych objawów – dochodzi do obrzęku błony śluzowej nosa i jego zatkania, a także skurczu oskrzeli, co może wywołać napad astmy.

Powyższy podział dotyczy wszystkich rodzajów alergii, a objawy zależą oczywiście od typu alergenu. Inne będą w przypadku alergenów wziewnych – wtedy dominują objawy ze strony układu oddechowego, nosa i oczu, a inne pod wpływem alergenów pokarmowych – pojawią się bóle brzucha, nudności, biegunka. Czasem niezależnie od rodzaju alergenu występują inne objawy – zmiany skórne przypominające pokrzywkę lub wysypkę, świąd, spadki ciśnienia tętniczego czy wstrząs anafilaktyczny. Wszystko to jednak jest spowodowane nieprawidłową i nadmierną reakcją układu immunologicznego na kontakt z alergenem. Nie ma reguły mówiącej o tym, jakie objawy pojawią się po jakim alergenie, dlatego niejednokrotnie diagnostyka alergii i wykrycie alergenu są bardzo trudne.